رمان، همسایه­ ها به روال ریتم نگارش احمد محمود و مقتضیات سبک رئالیستی او در این اثر، با جزئیات قابل توجه ساخته و پرداخته شده است.

مساله رمان، به واسطه چینش اجزاء و عناصر موجود، روایت فقر و آگاهی است. فقری که که از عدم آگاهی حاصل شده و فضای جامعه دهه 20 شمسی را تصویر کرده و التهاب سیاسی متاثر از تلاش برای ملی شدن صنعت نفت را پیش چشم مخاطب می­گذارد و به نوعی روی صندلی ضداستعماری ایستاده تا فقر همسایه ­ها را که نمایندگی توده ­های مردم را می­کنند و اسباب رسوخ جهل نسبت به مسائل و ریشه مشکلات شده را به انگشت اشاره نشان دهد.

مخاطب در این رمان با یک ماجرای شلوغ و پر شخصیت روبه روست که غالب شخصیت­ها در جایگاه تیپ و چندتایی ­شان که به مسالة ذهنی و وجودی قهرمان رمان نزدیک­اند، در ساحت شخصیت مکمل و فرعی ظاهرا شده­اند و البته نویسنده تلاشی هم برای پرداخت بیشتر به نقش همسایه ­ها ندارد.

خب، پر واضح است که داستان دو ریتم و دو پارة ماجرایی متفاوت دارد که بی‌شک جذابیت نیمه نخست به دلیل تجربه زیسته و درک عمیق احمد محمود از زندگی مردم آن فرهنگ، به‌مراتب از مسیر زندگی سیاسی مقطع مورد نظرش در رمان، بیشتر است.

هرچه قدر در نیمه اول اثر، مناسبات واقعی­ و ملموس و باورپذیر است، در نیمه دوم که پای فعالیت سیاسی شخصیت اصلی – خالد – به میان می ­آید و بعد دستگیری و زندان افتادنش، فاقد نظام ایدئولوژیک حتی از جنس حزب توده ­ای­ اش است. لذا ما با وضعیت پس از پختگی یک مبارز و چریک روبه‌رو هستیم که ظرفیت خالد در رسیدن به این حد از آگاهی و کار تشکیلاتی، باورپذیر نیست.

خوزستان در این اثر همان­طور که در تاریخ معاصر ما نقش مهمی داشته و کانون بسیاری از تحولات سیاسی، اقتصادی و ملی و همین­طور دروازه ورود تجدد انگلیسی و دیوار مبارزه با استعمار بوده، اهمیت فراوان دارد.

غالبا در جهان، وضعیت­ها و اساسا همه پدیده­ ها زوج و مکمل­ اند. لذا وقتی با فقر رو‌به‌رو می­شویم، همان نزدیکی باید جایی دنبال توزیع ناعادلانه ثروت باشیم. اگر جایی، کسی پنهانی از اخلاق عدول می­کند، باید اطرافش کسانی را پیدا کرد که بی‌دلیل و به شکلی افراطی و دگم و حتی خرافی با مساله اخلاق مواجهه دارند.

اما مساله اصلی شخصیت ما، صیرورت در فرایند آگاهی است. قهرمان این داستان در حال پوست انداختن است. او اول به جسم و غریزه خود می­شناسد و رفته رفته این شناخت از خود، اغنایش نمی­کند و پا در مسیر آگاهی ذهنی و جهان­ بینی مدل جدیدی از زیست اجتماعی می­گذارد.

آگاهی چون میوه ممنوعه جامعه همسایه ­ها ترسیم شده و خالد، قهرمان داستان، آدمی است که به بودن در طعم خوشایند غریزه اکتفاء نمی­کند و میل به آگاهی، او را از رهایی و آزادی به زندان زمین مبتلا می­کند. گویی نویسنده به شیوه باژگون در این مسیر، داستان آدم و حوا را بازنمایی کرده است ولیکن پایانی ناخوش، ناامیدوار در انتهای مسیر آگاهی پیش‌بینی کرده که شاید مخاطب را از پای‌گذاشتن در مسیر هر تلاشی برای آینده بهتر باز دارد.