بچه که بودم چیزهایی درباره ی سینما رکس آبادان شنیده بودم. توی حرف‌ها، خبرها، لابه‌لای کتاب‌های پدرم، کتاب‌هایی که همان وقت‌ها درباره ی انقلاب چاپ می‌شد و الان اسم هیچکدام را به خاطر ندارم.

روایت‌های اول سینما جهنم فضای سوختن آدم‌ها را در ذهن خواننده طوری جفت و جور می‌کند تا نسبت به این جنایت در آن شهر کنجکاو شوی. بدانی که با کم چیزی طرف نیستی. شهری را می‌شناساند که اگر آن را ندیده‌ای اما شبیه همه‌ی داستان‌های جنوبی است. شبیه قصه‌هایی که از تصمیمات عجولانه و متعصبانه مبارزان کم سن و سال خوانده‌ای. هیچ چیز غریبه و ساختگی به نظرت نمی‌رسد و همان اولین روایت‌ها شاید باورکردنی‌ترین‌هایش باشند. هر چند هیچ شباهتی به روایت‌های انقلابی‌های مرکز‌نشین ندارد. آنهایی که من توانسته‌ام از زبان خودشان خاطراتی بشنوم حرف‌هایشان و فکرشان و فعالیت‌هایشان فرق داشته، آنهایی که نامی بهم نزدند و یک گوشه زندگی دیگری آغاز کردند. شاید شبیه‌ترین به ناپدیدشدگان!

کریم نیکو نظر بیش از آنکه علت این حادثه‌ی مرموز را بیان کند باب بررسی مسائلی را باز می‌کند که ممکن است به حادثه‌هایی مثل سینماسوزی منجر شوند. شیوه‌ی نویسنده از آن جهت جالب است که سعی می‌کند داستان را به روایت آدم‌های متفاوتی بیان کند. حتی یک فصل خیلی تاریخی دارد که عیب بزرگش ارجاعات کم آن است. شاید کسی این کتاب را بخواند و بگوید با سوگیری نوشته شده اما از دید من این مساله در این کتاب بسیار کمرنگ است یا شاید به شیوه خواندن و آگاهی‌های قبلی هم بر می‌گردد.

روایت‌های ساده روزگار پیچیده انقلاب

قطعا کسی که نسبت به حسن آیت مطالعه کرده و زاویه‌ی دیدی دارد تا کسی که فقط می‌داند آیت نام یک ایستگاه اتوبوس است که منجر به رسیدن به سی متری نارمک می‌شود فرق دارد. بنابراین وقتی درباره ی حسن آیت می‌خواندم به نظرم آمد چیزهای بیشتری باید راجع به این آدم تندرو و مرموز خواند. در واقع روایت تبعیدشدگان، اطلاعات بریده بریده از ده‌ها اسم و حادثه است که همین مساله برای خواننده‌ای که تاریخ می‌خواند روشن می‌کند که به هیچ کدام اتکا نورزد و فقط بداند که باید به نخ‌های نامرئی حادثه‌ها و آدم‌ها توجه کند. این فصل بیش از هرچیز، می‌آموزد که برای فهم بعضی وقایع باید یک تخته‌ای بزرگ جلویت باشد و هرچه داری را روی آن ولو کنی و شروع کنی به وصل کردنشان بهم. کاری است سخت و با حافظه‌ی فرار انسانی نیاز به تکرار و تسلط به داده‌های تاریخی دارد، اما ذهن تحلیلگر می‌تواند به نتایج جالبی برسد، هر چند تمام اینها فرضیه‌های تاریخی باشد.

وقتی روایت ساده ی پسر نوزده ساله‌ای را می‌خوانی که در دادگاه سینما رکس محکوم به اعدام شد این واقعه را جز حادثه‌ای نمی‌بینی که همه‌ی احزاب و جریان‌ها و حکومت و جراید و آدم‌های به نام و بی نام، هر یک به نفع خود سعی کردند روی آن سرسره بازی کنند و چقدر مرا به یاد آبروی از دست رفته کاترینا بلوم انداخت با این تفاوت که آنجا هانریش بُل کاملا می‌دانست قضیه چیست اما اینجا هیچکس نمی‌داند واقعا چه رخداده است اما کریم نیکونظر چیزی از حقیقت ماجرا نمی داند.

راستش بعد از چهل سال شاید برای من هم چندان مهم نیست که واقعا چه کسی و با چه نیتی سینما رکس را آتش زد، هرچند اگر واقعیت روشن شود قضایا تغییر می‌کنند، حتی الان که خیلی‌ها مرده‌اند و خیلی شعار‌ها به شدت بیات شده‌اند، اما مساله این است که شیوه‌ی مواجهه جمعیت انقلابی با چنین حادثه ای جالب است. دیالوگ‌ها، برخورد‌ها، تشکیل دادگاهی که مثل برگ درخت آدم‌ها در آن می‌ریزند و بی هیچ دلیل واضحی حکم‌ها اعدام است! چه نمایش دل‌آشوبه آوری است وقتی دادگاه در سینما تاج آبادان برگزار می‌شود. هر چه بیشتر خواندم بیشتر از روزهای بلبشوی انقلاب و اتفاق‌های سریع و پی‌درپی‌اش بیزارتر شدم. از تندروی‌ها و تصمیمات عجیب و آدم‌های بی ربط و البته کلمات! کلمات به شدت می‌تواند همه چیز را تغییر دهد و این ذکاوت گوینده‌ی کلمه است که می‌تواند از کاه کوه بسازد و برعکس. هر چه کلی‌تر و شعاری‌تر و بی‌مصداق‌تر هم باشد به مذاق انقلابیون خوش‌تر می‌آید.

حالا زمان گذشته و آدم‌هایی که اسم شان در آن کتاب هست، وجهه و شکل و شمایلی دیگر یافته‌اند. خیلی‌ها که مقبول بودند مذموم شدند و برعکس و برای بعضی‌ها هنوز تکلیفی روشن نشده است، و دارند دست و پا می‌زنند.

سینما جهنم، گوشه ای از تلاشی است که دوست داشتم برای خیلی از حادثه‌هایی که تبدیل به نام یک خیابان یا میدان یا محل شده اند تکرار شود. جمع آوری اطلاعاتی که منسجم نیستند اما مرتبط اند، سر و ته درستی نمی‌سازند اما تکه‌هایی از واقعه‌ای بزرگ مانند انقلاب را کامل می‌کنند، پاسخ نمی‌دهند اما پرسش‌هایی درست می‌کنند، مانند این که آیا در آن همه گیر و دار کسی به اینکه چه نامی از او می‌ماند فکر می‌کرد؟ و خیلی‌ها به خاطر هراس از ماندن نامشان عوض شدند، رفتند، ناپدید شدند با آنکه میان ما زندگی می‌کنند. این مرا به یاد فیلم سینمایی جعبه ی موسیقی انداخت. فیلمی از زندگی مردی متفاوت از دوره‌ی جوانی اش که جنایات هولناک جنگی مرتکب شده است و بعد مانند یک مرد معمولی زندگی تشکیل می‌دهد، تا روزی که دخترش سعی در فهمیدن گذشته پدر می‌کند.